Zasady prawidłowego żywienia:
- kaloryczność potraw – w zależności od płci i wieku około 2000-2500 kcal na dzień
Prawidłowa dieta powinna zawierać:
- -białka ilość– 15%-20% dziennego zapotrzebowania na kalorie powinno pochodzić z białek, powinno się spożywać około 1,5 grama białka na kilogram masy ciała na dobę;
jakość– powinno spożywać się białko pełnowartościowe zawarte w takich produktach jak: mleko, sery, jogurty, białe i czerwone mięso; - -tłuszcze ilość– 30% dziennego zapotrzebowania na kalorie powinno pochodzić z tłuszczów;
jakość- najlepiej spożywać tłuszcze roślinne takie jak: oliwa z oliwek, olej rzepakowy i słonecznikowy; - węglowodany ilość– 55% dziennego zapotrzebowania na kalorie powinno pochodzić z węglowodanów;
jakość– najlepiej spożywać węglowodany złożone zawarte w takich produktach jak ziemniaki, rośliny strączkowe, grube kasze, pełnoziarniste pieczywo;
Należy zdecydowanie unikać rygorystycznych zakazów dotyczących składu diety. Jadłospis nie powinien zawierać produktów, których chory nie toleruje. Dieta powinna składać się z potraw,na które chory ma ochotę, pod warunkiem, że nie obserwuje się po ich zjedzeniu skutków niekorzystnych (np. warzywa strączkowe i kapustne w przypadku nowotworów przewodu pokarmowego). Polepszy to znacznie samopoczucie chorego i pozwoli zaakceptować dietę.
Właściwie żywienie nie tylko pozwala na pokrycie zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze, które jest zazwyczaj większe niż u zdrowych ludzi, ale poprawia również stan ogólny chorego. Ma to ogromne znaczenie zwłaszcza w przypadku stosowania chemioterapii i/lub radioterapii, które mogą znacznie zmniejszyć odporność organizmu.
Jadłospis powinien być ułożony tak, aby w ciągu dnia chory spożywał warzywa i owoce ze wszystkich grup (nie mniej niż 0,5 kg dziennie), ponieważ są one niezastąpionym źródłem przeciwutleniaczy, które chronią przed rozwojem nowotworów. Dostarczają również błonnik pokarmowy, którego dziennie powinniśmy spożywać nie mniej niż 35 g. Jego dobrym źródłem są kasze, ciemne makarony i pieczywo razowe.
Posiłki należy spożywać w małych porcjach, przynajmniej 5 razy dziennie.
W nowotworach przewodu pokarmowego np. nowotworze żołądka, często konieczne jest podawanie warzyw i owoców w postaci purée, przecierów lub kisieli i galaretek. Dieta powinna zawierać wtedy małą ilość błonnika pokarmowego. Należy w miarę możliwości wybierać młode, delikatne warzywa, usuwać pestki i skórki oraz wykluczyć z jadłospisu takie, które zawierają dużo włókna, np. kapusta i seler.
Nowotwory niezwiązane z przewodem pokarmowym nie wymagają tego rodzaju ograniczeń – warzywa i owoce powinny być podawane głównie w postaci surowej.
W przypadku niektórych nowotworów, takich jak nowotwór sutka lub trzonu macicy, po zakończeniu leczenia, u kobiet z nadwagą konieczne jest zastosowanie diety redukującej masę ciała. Dieta redukująca masę ciała powinna być stosowana pod kierunkiem lekarza i nie może prowadzić do niedoboru składników odżywczych w organizmie. Kaloryczność takiej diety powinna wynosić 1200 kcal/dzień.
Korzystne efekty daje przestrzeganie diety lekkostrawnej, w której najlepszym sposobem obróbki termicznej jest gotowanie, gotowanie na parze albo pieczenie na ruszcie lub teflonie.
Niezmiernie ważny jest sposób podawania posiłków. Należy je w jak największym stopniu urozmaicać i atrakcyjnie podawać. Ma to szczególne znaczenie w przypadku oddziaływania leczenia na układ pokarmowy. Posiłki monotonne i niesmaczne mogą prowadzić do obniżenia łaknienia, które i tak najczęściej jest już upośledzone
Sposoby zwiększania energetyczności posiłków :
- dodatek niewielkiej ilości (1 łyżeczka jednorazowo) masła, oleju rzepakowego, oliwy z oliwek do potraw podawanych na ciepło np. zup, ryżu, kaszy, ziemniaków, gotowanych warzyw)
- dodatek śmietanki do kawy, herbaty
- dodatek bitej śmietany do owoców, musów owocowych, galaretek, budyniów
- dodatek miodu do słodzenia napojów o temperaturze pokojowej, zup mlecznych
- dodatek pełnotłustych jogurtów, śmietany, mleka w proszku do zup, deserów, sosów
- dodatek jajka do sałatek warzywnych, zup, dowolnych potraw z mięsa
- dodatek serów twarogowych do sałatek, sosów, kanapek
- dodatek orzechów i suszonych owoców do deserów
SKUTKI TERAPII ONKOLOGICZNYCH
- Wahania masy ciała
Wskaźnik masy ciała:
BMI(skrót od ang. Body Mass Index, po polsku wskaźnik masy ciała) jest to współczynnik powstały przez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez wzrost człowieka w metrach do kwadratu. Jest to współczynnik pomocny w ocenieniu czy masa ciała danej osoby mieści się w granicach normy.
BMI = 20-25 oznacza prawidłową masę ciała
BMI = 25-30 oznacza nadwagę
BMI > 30 oznacza otyłość
Zalecenia w trakcie chemioterapii:
- dieta wysokoenergetyczna, wysokobiałkowa- białko pełnowartościowe ułatwi odbudowanie zniszczonych komórek
- zwiększyć ilość posiłków (minimum 5), zmniejszając ich objętość (zmniejszenie łaknienia, zaburzenia odżywiania) , należy pamiętać o atrakcyjnym wyglądzie potraw
- posiłki komponować z jak najwyższej jakości produktów, jak najmniej przetworzonych
- nasiona roślin strączkowych podawać w niewielkiej ilości, eliminować tylko, gdy nasilają się niekorzystne objawy
- zwiększyć spożycie owoców i warzyw (przynajmniej ok. 500g dziennie)
- nie ma przeciwwskazań do spożycia warzyw i owoców w stanie surowym, jeśli nie powoduje to żadnych niekorzystnych objawów, w innym wypadku podawać warzywa w gotowanej, przecieranej ww formie soków, galaretki, kisielów
- zaburzenia odczuwania smaku można łagodzić poprzez podanie choremu produktów kwaśnych
- w przypadku odczuwania metalicznego smaku w ustach po posiłku wypłukać usta, umyć zęby,
- do potraw które wydają się gorzkie można dodać niewielka ilość miodu, lub świeżych/suszonych owoców; mięso, ryby doprawiać sokiem ananasowym, sosem sojowym
- wyeliminować potrawy smażone i ciężkostrawne
- na 2 godz. przed i po planowanym zabiegu nie spożywać pokarmów
Zalecenia w trakcie radioterapii:
- dieta lekkostrawna, wykluczyć potrawy ciężkostrawne, tłuste, surowe mleko, surowe warzywa, owoce, napoje gazowane, ostre przyprawy ( szczególnie w przypadku naświetlań brzucha i okolic miednicy)
- zwiększyć ilość posiłków 5-6 podawanych w małych ilościach
- tłuszcz powinien stanowić ok 20 % energii: oliwa z oliwek, olej rzepakowy, lniany, rybi, chude mięso drobiowe bez skóry)
- zwiększyć podaż białka do 20-30 % energii : chude mleko, chude sery twarogowe, mięso drobiowe, mięso z królika, ryby morskie, niewielka ilość jaj, mleko sojowe, serki tofu
- węglowodany powinny dostarczyć ok 50-60% energii, najlepiej węglowodany złożone pochodzące z produktów zbożowych, warzyw, nasion strączkowych, ziemniaków
- należy starać się zwiększyć spożycie warzyw w takiej postaci jakiej chory będzie je tolerował; gotowane, przecierane, w postaci surówek, sałatek, soków
- dietę należy wzbogacić w owoce, zwłaszcza zawierające dużo wit. C, owoce pomarańczowe i ciemnoróżowe (świeże, suszone)
- w przypadku gdy mięso jest źle tolerowane , można je ugotować zmielić i dodać do potraw
- ilość płynów ok 2-2,5 l , podawać ok godz. po posiłkach
- można włączyć do diety orzechy, nasiona słonecznika, dyni, sezamu, lnu
- z diety wyeliminować : produkty mocno solone, pikantne, smażone, alkohol, napoje gazowane, margaryny, prod. tłuste, ograniczyć słodycze do minimum
Zmiany smakowe
Zmysł smaku pozwala odnajdywać przyjemność w spożywaniu posiłków. W trakcie chemioterapii odczuwanie smaku może ulegać zmianie. Potrawy przybierają wtedy nieprzyjemny metaliczny, posmak i mogą wydawać się bardziej słone lub gorzkie niż dotychczas. Zmiany te są tymczasowe i nie pozostaną na stałe. Próg smakowy na gorzki smak jest zazwyczaj obniżony, natomiast na słodki smak podwyższony. Użycie intensywnych przypraw, o ile nie wywołują niestrawności, może się znacznie przyczynić do zneutralizowania metalicznego posmaku podczas posiłków. Postarajmy się urozmaicać posiłki, atrakcyjnie je podając – „jedzmy wzrokiem”, unikać silnych zapachów jedzenia (dobrze wietrz pomieszczenia, przykrywki na potrawy zdejmuj na krótko przed podaniem); Jeśli niektóre potrawy zaczęły wzbudzać niechęć do jedzenia, należy wyeliminować je z diety. Pamiętać jednak należy, aby zastąpić je produktami o podobnych proporcjach składników odżywczych.
Nudności, wymioty
W okresie wykonywania niektórych zabiegów pojawienie się nudności nie jest wcale oczywiste.
Ich wystąpienie zależy zawsze od rodzaju terapii i miejsca jej dokonywania. Jeśli jednak nudności pojawią się, należy zapobiegać im jeszcze przed zabiegami chemioterapii i/lub radioterapii.
Jest to ważne szczególnie dlatego, że regularne występowanie problemów może wytworzyć niechęć do jedzenia, a często nasilone wymioty doprowadzić mogą do odwodnienia organizmu. W okresie terapii należy często wypijać małe ilości chłodnych napojów, korzystne są zimne napoje, oraz ssanie kostek lodu ,klarownych płynów, suszone produkty spożywcze zawierają skrobię (krakersy, suchary, tosty), która zapobiega wymiotom.
Powracanie do znormalizowanej diety powinno następować stopniowo poprzez spożywanie wody, soków i przecierów owocowych, klarownych zup i przecierów przygotowanych na gotowanym drobiu z ryżem. Spożywanie potraw letnich lub zimnych powoduje, że będą miały one mniej intensywny zapach, który zazwyczaj może pobudzać nudności.
W okresie występowania nudności organizm łatwo przyswaja produkty takie, jak:
- sok jabłkowy lub winogronowy
- wszelkie dania podawaj z lekkimi sosami, gotowane warzywa podawaj w postaci purée
- napoje należy pić zarówno w trakcie, jak i między posiłkami,
Suchość w ustach
Chemioterapia wpływa na stan błony śluzowej jamy ustnej. Suchość w ustach wywoływać mogą
też niektóre zabiegi radioterapii przeprowadzane w okolicach głowy, szyi lub górnej części pleców. Aby poradzić sobie z tym problemem można wykorzystać poniższe rady:
- miej pod ręką coś do picia: herbatę, sok, bulion, landrynki i cierpkie napoje pobudzą wydzielanie śliny,
- żuj gumę, ssij cukierki lub lizaki, ślina pomaga utrzymywać jamę ustną w czystości; jej niedobór może doprowadzić do problemów dentystycznych, dlatego należy często szczotkować zęby i płukać jamę ustną.
- pij nektary owocowe, rozcieńczone soki owocowe, lizaki z mrożonej wody z sokiem
- unikać ostro doprawionych, zbyt słonych lub zbyt kwaśnych produktów spożywczych i owocówz dużą zawartością kwasów owocowych: porzeczek, grejpfrutów, soków owocowych;
- unikać świeżego mleka, w przeciwieństwie do niego wybierać produkty na bazie kwaśnego mleka, kefir i napoje sojowe
Bolesność w jamie ustnej i w gardle
W przypadku wystąpienia bolesności w jamie ustnej i w gardle powinniśmy unikać potraw, które mogą dodatkowo podrażniać tę okolicę. Niektóre z potraw mogą natomiast przynieść ulgę, szczególnie takie jak: posiłki chłodne, łagodne i miękkie. Unikać należy posiłków pikantnych, gorących, z małą ilością wody oraz o szorstkiej i chropowatej strukturze. Najlepszym, choć niekoniecznie estetycznym rozwiązaniem będą posiłki w postaci papkowatej. Udogodnieniem będzie spożywanie posiłków przez słomkę, ponieważ tym sposobem pokarm trafi od razu do gardła, omijając bolesne miejsca
Biegunka
Podczas biegunki woda i składniki odżywcze zawarte w spożytych posiłkach nie są wchłaniane w jelitach, co powoduje częste wypróżnienia. Długotrwała biegunka może powodować poważne odwodnienie organizmu, a w konsekwencji osłabienie.
Biegunkę mogą wywołać: infekcje, uczulenie na pokarm, niektóre leki np.: antybiotyki jak również chemioterapia i radioterapia okolic jamy brzusznej. Powracanie do zdrowia wymaga z jednej strony czasu, a z drugiej odpowiedniej diety, która nie podrażnia jelit.
Należy w tym czasie:
- spożywać pożywienie o niskiej zawartości błonnika
- unikać kofeiny, teiny (kawa, mocna herbata),
- tłustych i smażonych potraw, surowych warzyw i owoców, intensywnych przypraw, gazowanych napojów oraz produktów mlecznych,
- spożywać banany, tarte jabłko (bez skóry), ryż, gotowaną marchew i brokuły oraz wszelkie produkty lekkostrawne,
- jeść częściej, ale małe porcje,
- wypijać dużo płynów, np. słabe herbaty ziołowe, np. z kopru włoskiego, zieloną lub wodę mineralną bez gazu.
Posiłki powinny być bogate w sód i potas np.: pomidory, dorsz lub sola zapiekana w folii, aby uzupełnić minerały tracone przez biegunkę.
Zrezygnować z soków, kawy, napojów gazowanych, surówek, świeżych owoców, produktów pełnoziarnistych, orzechów, mleka, tłustych i smażonych potraw.
Zaparcia
Zaparcia powodowane są wolną czynnością jelit. Pokarm zalega w jelitach dłużej niż zwykle,
w następstwie czego wchłaniana jest z niego większa ilość wody. To powoduje, że stolec staje się twardy i suchy. Leczenie polega przede wszystkim na przeciwdziałaniu zaparciom.
Dieta, która będzie zapobiegać zaparciom opiera się na spożywaniu pokarmów bogatych w błonnik:produkty pełnoziarniste, płatki z otrębami, surowe warzywa i owoce, suszone owoce, śliwki, kompot ze śliwek.
Zaparciom przeciwdziała również spożywanie siemienia lnianego, parafiny i laktulozy.
Nie nadużywać alkoholu; jednostce alkoholu odpowiada kieliszek wina (125 ml), pół dużego piwa średniej mocy lub 25 ml średniej mocy mocniejszych alkoholi.
Strać się unikać cukrów prostych, cukru oraz słodyczy !
Dodatkowo w diecie chorego podaje się NUTRIDRINKI , koncentraty spożywcze lub doustne środki przeznaczenia medycznego
Przykładowy jadłospis na 7 dni:
PONIEDZIAŁEK
Śniadanie
- 2 kromki pieczywa pełne ziarno najlepiej na naturalnym zakwasie
- Oliwa z oliwek lub masło
- Biały chudy ser ze szczypiorkiem, pomidor
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- Sałatka ze słodkich ziemniaków lub z ziemniaków: bataty/ziemniaki, por, czerwona cebula, czerwona kapusta, przyprawy (papryka, pieprz, bazylia) lub warzywa z wody/pary
- Jogurt naturalny
- Napój z korzenia imbiru z cytryną i łyżeczką miodu
Obiad
- Zupa krem z dyni
- Łosoś pieczony w folii bez tłuszczu z imbirem, kurkumą i sezamem
- Ziemniaki purre
- Parowane brokuły i szparagi z oliwą z oliwek
Podwieczorek
- Sałatka owocowa: wiśnie, maliny, kiwi, czarne jagody i grejpfrut różowy
- Sok z granatów
Kolacja
- 2 kromki pieczywa pełne ziarno na naturalnym zakwasie
- Sałatka: sardynka w pomidorach, kapusta pekińska, por, cebula, czosnek, pomidory, oliwa z oliwek
- Szklanka zielonej herbaty
WTOREK
Śniadanie
- 1,5 bułki graham
- Sałatka z tuńczyka z oliwą z oliwek, pomidorami i bazylią
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- Sałatka z sałatą Rukola, boczniakami/ pieczarkami, orzechami włoskimi, ziarnami dyni, przyprawy (pieprz, bazylia)
- Oliwa z oliwek
- Woda z cytryną
Obiad
- Zupa jarzynowa
- Pstrąg pieczony w ziołach (pietruszka, rozmaryn, liście mięty, pieprz)
- Parowany kalafior z dodatkiem oliwy lub oleju rzepakowego
- Kieliszek wina czerwonego wytrawnego (opcjonalnie)
Podwieczorek
- Tarta jagodowo-śliwkowa (przygotowana z mąki pełnoziarnistej i masła )
- Woda z tymiankiem, szałwią, skórką pomarańczy ekologicznej
Kolacja
- 2 kromki pieczywa pełne ziarno na naturalnym zakwasie
- Leczo warzywne (bakłażan, kabaczek, papryka)
- Szklanka zielonej herbaty
ŚRODA
Śniadanie
- Płatki owsiane pełno-ziarniste z owocami suszonymi i jogurtem naturalnym
- Banan
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- Pesto z kolendrą z dodatkiem śmietany o obniżonej zawartości tłuszczu lub jogurtem naturalnym
- Warzywa surowe do pesto (ogórek, marchewka, rzodkiewka, kalarepa, papryka)
- Napój z korzenia imbiru
Obiad
- Zupa krem brokułowa
- Pieczona pierś z indyka w potrawce warzywno-jogurtowej
- Makaron pełnoziarnisty al dente
- Woda z cytryną
Podwieczorek
- Sałatka owocowa (kulki melona, jeżyny, borówki) z dowolnymi ziarnami z limonką i miętą
- Sok z granatów
Kolacja
- 2 kromki pieczywa pełne ziarno na naturalnym zakwasie
- Śledzie w oliwie z oliwek z cebulką szalotką
- Ser biały o obniżonej zawartości tłuszczu
- Szklanka zielonej herbaty
CZWARTEK
Śniadanie
- Komosa ryżowa w stylu śródziemnomorskim z warzywami: cebula, różnokolorowe papryki, czosnek, przecier pomidorowy)
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- 2 kromki pieczywa pełne ziarno na naturalnym zakwasie
- Sałata, tuńczyk, nasiona sezamu
- Woda mineralna/zielona herbata
Obiad
- Zupa krem z zielonego groszku
- Sandacz lub inna ryba morska w pomidorach z kaszą typu pęczak
- Dodatkowo mogą być warzywa parowane z oliwą
- Kieliszek wina czerwonego wytrawnego (opcjonalnie)
Podwieczorek
- Owoce: arbuz, grapefruit czerwony, granaty
- Sok ze świeżych pomarańczy
Kolacja
- 2-3 kromki pieczywa pełne ziarno na naturalnym zakwasie
- Sałata, pomidory, ogórki lub dowolna sałatka warzywna
- Szklanka zielonej herbaty
PIĄTEK
Śniadanie
- Owsianka z migdałami, z niskotłuszczowym mleku z dodatkiem malin i borówek/ jagód lub inne dowolne owoce
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- 2 kromki pieczywa orkiszowego
- Jajecznica z 2 jaj szczypiorkiem lub pomidorem
- Woda mineralna/zielona herbata
Obiad
- Zupa jarzynowa
- Gulasz wołowy/drobiowy z dodatkiem soczewicy
- Szklanka zielonej herbaty
Podwieczorek
- Tarta z owocami leśnymi
- Sok ze świeżych pomarańczy i grapefruitów czerwonych
Kolacja
- Pełnoziarniste tortille z warzywami i kurczakiem
- Szklanka zielonej herbaty
SOBOTA
Śniadanie
- 2 kromki chleba orkiszowego/ pełnoziarnistego
- Sałatka warzywna z serem feta nisko-tłuszczowym
- Sardynki w pomidorach
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- Garść orzechów (orzechy włoskie, laskowe, migdały)
- Jogurt naturalny z otrębami i owocami
- Woda mineralna/zielona herbata
Obiad
- Zupa krem z porów
- Ryż pełnoziarnisty z kurczakiem i warzywami
- Kieliszek wina czerwonego wytrawnego (opcjonalnie)
Podwieczorek
- Gruszka lub inne owoce polane gorzką czekoladą, posypane skórką pomarańczy
- Napój z korzenia imbiru
Kolacja
- Makaron pełnoziarnisty ze szpinakiem w sosie jogurtowym
- Szklanka zielonej herbaty
NIEDZIELA
Śniadanie
- 2 kromki pieczywa pełne ziarno na naturalnym zakwasie
- Sałatka kurczakowa z pestkami granatu i sezamem
- Szklanka zielonej herbaty
II śniadanie
- Twarożek niskotłuszczowy z jabłkiem i cynamonem
- Garść orzechów (orzechy włoskie, laskowe, migdały)
- Woda mineralna/zielona herbata
Obiad
- Zupa pomidorowa z ryżem
- Łosoś lub inna ryba morska pieczony z ziołami (w pergaminie, folii) i parowana brukselka oraz kalafior
- Kieliszek wina czerwonego wytrawnego (opcjonalnie)
Podwieczorek
- Tarta marchewka z pestkami dyni, oliwą z oliwek i sokiem z cytryny
- Sok pomidorowy
Kolacja
- Klopsiki z chudej jagnięciny lub wołowiny
- Szparagi/ fasolka szparagowa na parze z oliwą z oliwek i ziołami
- Szklanka zielonej herbaty
Opracowała: Bożena Puda – dietetk szpitalny
